بررسی و تحلیل باستان شناختی قلاع قاجاری استان چهارمحال و بختیاری

چکیده: دوره قاجار یکی از مهمترین ادوار متاخر معماری و شهرسازی دوران اسلامی در ایران می باشد. اگر چه معماری و شهرسازی ایران در عصر صفوی به اوج خود رسید، اما تحولات مختلف فرهنگی و دوام و پایداری نسبی حکومت قاجار موجب شکوفایی کم نظیر کمی و کیفی در معماری و شهرسازی شد. این دوره، به سبب نزدیکی زمانی و برجای ماندن بسیاری اسناد و منابع گوناگون نوشتاری و تصویری و آثار معماری، واسطه ی ما برای شناخت و فهم فرهنگ و زندگی و معماری در تاریخ ایران است. یکی از مهمترین مناطقی که می توان ویژگیهای معماری و شهرسازی این دوره را در آنجا مورد بررسی قرار داد، استان چهارمحال وبختیاری می باشد. اهمیت دوره مزبور در این منطقه بیشتر به دلیل نفوذ سران بختیاری در دستگاه حاکمه بوده است بطوریکه همواره صد نفر از سواران بختیاری حفظ نظم تهران، حتی نگهبانی از دربار قاجار را بر عهده داشتند. بدین لحاظ سران ایل بختیاری طی دوره قاجار، از قرب و منزلتی فراوان برخوردار بودند و حتی بعضی مواقع خان های ایل به عنوان عامل حکومتی تلقی می شدند. متأسفانه به علل گوناگون سیاسی و فرهنگی و تاریخی، چنان که باید درباره ی معماری و شهرسازی دوره قاجار بخصوص در شهرستانها تحقیق نشده است بدین لحاظ و به منظور گسترش و تعمیق تحقیق درباره ی معماری و شهرسازی این دوره، تحقیق حاضر در صدد است ابعاد مختلف معماری و تزیین قلاع قاجاری استان چهارمحال و بختیاری بعنوان بخش مهمی از میراث معماری این دوران را مورد بررسی و تحلیل باستانشناختی قرار دهد. قلعه های مورد بررسی در این تحقیق عبارتند از: قلعه بارده، قلعه خدارحم خان چالشتر، قلعه دزک، قلعه سردار اسعد جونقان، قلعه سورک، قلعه شمس آباد، قلعه شلمزار و قلعه فرخشهر. باتوجه به یافته های تحقیق قلاع مزبور، بر خلاف نمونه های ادوار پیشین، کاربرد دفاعی نداشته و به جای ستیغ کوه ها، در دشت های باز و هم عرض با موقعیت اسکان قبایل، کنار رودخانه ها و چراگاهها برپا شده اند و باتوجه به مصالح و معماری پرکار، نمایشی از قدرت عشیرتی و خانوادگی سران بختیاری محسوب می شوند. همچنین مشخصات معماری و تزیینات قلاع مزبور به مانند اغلب بناهای غیر مذهبی این دوره تلفیقی از معماری دوران قاجار و معماری اروپایی بعلاوه برخی ویژگیهای بومی منطقه است.